Partneri Media Freedom Rapid Response (MFRR) i SafeJournalists mreža izražavaju ozbiljnu zabrinutost zbog otkrića u forenzičkoj analizi Amnesty International-a, koja otkriva invazivnu upotrebu špijunskog softvera i drugih digitalnih alata od strane srpskih obavještajnih službi i policije za hakovanje telefona novinara kao dio kampanja tajnog nadzora. Ova otkrića dešavaju se usred eskalacije pijetnji novinarima u Srbiji.
U izvještaju „Digitalni zatvor”: nadzor i suzbijanje civilnog društva u Srbiji” objavljenom 16. decembra 2024. godine, Amnesty International je otkrio da srpske vlasti koriste mobilne forenzičke proizvode izraelske kompanije Cellebrite za izvlačenje podataka iz telefone novinara i aktivista, dok je novi srpski špijunski softver „NoviSpy“ razvijen za inficiranje uređaja i hvatanje povjerljivih informacija, uključujući kontakt liste, koje su zatim otpremljene na server koji kontroliše vlada.
Prema Amnesty International-u, tehnologija Cellebrite, koju naširoko koriste policijske i obavještajne agencije širom svijeta za otključavanje uređaja i traženje dokaza, data je Srbiji 2019. godine kao dio paketa pomoći za pomoć zemlji u ispunjavanju uslova za integraciju u EU. Amnesty International je tražio komentare od srpske vlade prije objavljivanja, ali nije dobio odgovor.
Među desetinama svjedočenja aktivista i novinara kojima su telefoni hakovani tokom privođenja i ispitivanja od strane srpske policije, prikupljenih uz BIRN-ov doprinos, jeste i slučaj Slaviše Milanova, novinara portala FAR. Milanov je 21. februara 2024. putovao u Pirot kada je priveden u policijsku stanicu. Po ulasku u policijsku stanicu, Milanovu je naređeno da ostavi telefon i lične stvari na recepciji policije. Nakon što je njegov test na drogu bio negativan, policajci u civilu su ga poslali u drugu policijsku stanicu, gdje je ispitan zbog sumnje da je prevozio tražena lica preko bugarske granice, što je Milanov negirao. Novinar je potom ispitan zbog svog rada.
„Poslije saslušanja, Slaviša je primjetio da je njegov telefon, koji je ostavio na recepciji policijske stanice tokom saslušanja, izgleda upotrijebljen, a mobilni podaci isključeni. Zatražio je od Amnesty International Security Lab-s da izvrši forenzičku analizu njegovog telefona (…). Analiza je otkrila da je Cellebrite-ov UFED proizvod korišćen za tajno otključavanje Slavišinog telefona tokom njegovog saslušanja“, saopštio je Amnesty i dodao da dodatni forenzički dokazi potvrđuju da su srpske vlasti koristile i NoviSpy da zaraze telefon Milanova.
We urge the Serbian authorities to conduct a thorough, impartial and independent investigation into the alleged use of spyware against journalists, which is prohibited as a criminal offense under the Serbian Criminal Code. The MFRR consortium also calls on the government to strengthen protections for journalists’ freedom of expression, privacy, and sources, as guaranteed under international human rights law. Transparency and oversight of the secret services are essential to prevent further violations of journalists’ rights.
Pozivamo srpske vlasti da sprovedu temeljnu, nepristrasnu i nezavisnu istragu o navodnoj upotrebi špijunskog softvera protiv novinara, što je zabranjeno kao krivično djelo prema Krivičnom zakoniku Srbije. Konzorcijumi MFRR-a i SJN-a takođe pozivaju vladu da ojača zaštitu slobode izražavanja, privatnosti i izvora novinara, kao što je zagarantovano međunarodnim pravom o ljudskim pravima. Transparentnost i nadzor tajnih službi su od suštinskog značaja za sprječavanje daljeg kršenja prava novinara.
Prema Preporuci EU iz 2023. o istrazi upotrebe Pegasus-a i ekvivalentnog špijunskog softvera za nadzor, upotreba špijunskog softvera od strane organa za sprovođenje zakona treba da bude odobrena samo u izuzetnim slučajevima, za unaprijed definisanu svrhu i na ograničeno vrijeme. Podaci novinara treba da budu zaštićeni od nadzora osim ako ne postoje dokazi o kriminalnim aktivnostima.
Partneri iz MFRR-a i SafeJournalists mreža ponavljaju apel Amnestija ključnim institucijama EU da daju prioritet razvoju okvira EU koji se bavi pretnjama osnovnim pravima koje predstavlja špijunski softver, a koji se primjenjuje i na zemlje kandidate. Ovo mora uključivati rigorozne mehanizme odgovornosti za praksu državnog nadzora u skladu sa Evropskim zakonom o slobodi medija (EMFA), kao i zabranu proizvodnje, izvoza, prodaje, uvoza, sticanja, prenosa, servisiranja i upotrebe špijunskog softvera širom EU, koji nesrazmjerno ometa ta prava.
Nijedan „digitalni zatvor“ se ne smije stvoriti i dozvoliti da slobodno radi kao sredstvo za represiju i ućutkivanje novinara i predstavnika civilnog društva zbog njihovog rada od javnog interesa.
Potpisnice
Media Freedom Rapid Response
ARTICLE 19 Evropa
Evropska federacija novinara (EFJ)
Evropski centar za slobodu štampe i medija (ECPMF)
Free Press Unlimited (FPU)
Međunarodni institut za štampu (IPI)
OBC Transeuropa (OBCT)
SafeJournalists mreža
Udruženje novinara Kosova
Udruženje novinara Makedonije
Udruženje BH novinari
Hrvatsko novinarsko društvo
Nezavisno udruženje novinara Srbije
Sindikat medija Crne Gore
Izvor i fotografija: SafeJournalists
