Evropski zakon o slobodi medija (EMFA) stupio je na snagu 7. maja 2024. Nova pravila će se u potpunosti primjenjivati na nacionalnom nivou u svakoj državi članici EU od 8. avgusta 2025. godine.

Rečeno je da je ovo istorijski akt jer je Evropski zakon o slobodi medija, pod nazivom „EMFA“, prvi evropski propis koji se bavi svim medijima. Evropska federacija novinara (EFJ), zajedno sa drugim grupama za slobodu medija, Evropskom radiodifuznom unijom (EBU) i organizacijama civilnog društva, naporno je radila više od dvije godine da postigne ambiciozan čin. Čin otporan na budućnost protiv rastućih napada na novinarstvo, novinare i medijske radnike, protiv zarobljavanja medija, sukoba interesa i za transparentnost medijskog vlasništva, državnog oglašavanja i zaštite uređivačke nezavisnosti novinara.

Iako konačni akt nije toliko ambiciozan kao što se zagovara i nekim odredbama možda nedostaje pravna sigurnost i jasnoća, EMFA je veoma važno novo evropsko zakonodavstvo. Sa svojom visokom simboličkom vrijednošću za novinare i medije u EU, može doprinijeti zaštiti novinara i medija od neprimjerenog političkog i ekonomskog uticaja.

Sada je ključno da se podigne svijest o EMFA, njegovim ciljevima i novim obavezama na nacionalnom nivou kako bi se osiguralo da se ova revolucionarna uredba može u potpunosti realizovati. Da bi implementacija i sprovođenje bili što efikasniji, važna je transparentna i inkluzivna saradnja Evropske komisije, država članica i novog Evropskog odbora za medijske usluge (EMBS), koji će zamjeniti Evropsku regulatornu grupu za audiovizuelne medijske usluge (ERGA) . U tom smislu, biće od suštinskog značaja da nacionalni akteri, uključujući novinarske organizacije, imaju pravnu ekspertizu, resurse i volju da na najambiciozniji način implementiraju minimalne standarde koje je postavio EMFA. Član 1.3 EMFA kaže, i važno je zapamtiti, da države članice mogu usvojiti detaljnija ili stroža pravila za zaštitu slobode i pluralizma medija u mnogim oblastima obuhvaćenim uredbom, uključujući ona koja su navedena u nastavku.

Uvod Renate Schroeder, direktora EFJ.

Evropska federacija novinara (EFJ) pitala je neke stručnjake, sa kojima blisko sarađuje, šta je važno uzeti u obzir kada je u pitanju zaštita izvora i zaštita od špijunskog softvera (član 4); nezavisnost i finansijska održivost javnih medija (član 5); i transparentnost vlasništva nad medijima.

Na osnovu garancija teksta, kako će novinari od sada moći da štite svoje izvore?

Zaštita i povjerljivost izvora ključna je tema za slobodu i bezbjednost novinara, tim više što je ovo pravo ozbiljno ograničeno u nekim državama članicama EU. Član 4 EMFA navodi da je državama članicama zabranjeno da koriste bilo koji metod, kao što su pritvor, sankcije, pretresi kancelarije, instaliranje invazivnog softvera za nadzor na opremi novinara, ili druge mjere prinude protiv novinara i medijskih provajdera da otkriju svoje izvore ili povjerljive prepiske. Mješanje u zaštitu novinarskih izvora (ZNI) može biti opravdano samo pod veoma strogim uslovima, unaprijed ispitanim od strane sudskih ili drugih nezavisnih organa.

EMFA postavlja minimalni okvir za zaštitu novinarskih izvora (ZNI, što znači da zemlje članice EU mogu i treba da preduzmu dalje korake da zaštite novinarske izvore. EMFA uvodi nove mehanizme praćenja i evaluacije kako bi osigurala poštovanje Standarda EMFA koji se odnose na ZNI. Ovi standardi su zasnovani na članu 10. Evropske konvencije o ljudskim pravima (ECHR) i članu 11. Povelje o osnovnim pravima, kao i relevantnoj sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava (ECtHR) koja garantuje čvrstu zaštitu novinarskih izvora.

EMFA garantuje efikasnu sudsku zaštitu u slučaju bilo kakvog mješanja u ZNI ili povjerljivu komunikaciju. Države članice će takođe povjeriti nezavisnom organu ili tijelu sa relevantnom stručnošću da pomognu onim licima koja se pozivaju na svoje ZNI. Tamo gdje takav organ ili tijelo ne postoji, ta lica mogu tražiti pomoć od samoregulatornog tijela ili mehanizma.

Ovu ekspertizu je pružio Dirk Voorhoof, profesor em. Univerzitet u Gentu / Centar za ljudska prava i Pravna ljudska akademija.

U kojoj mjeri EMFA obezbjeđuje nezavisnost javnih medija (JS)?

Misija javnih servisa (JS) je da informiše, obrazuje i zabavlja sve i svuda. Budući da ih finansira i kontroliše javnost, JS su tu za dobrobit društva u cjelini. Sa proliferacijom dezinformacija i govora mržnje u današnjem visoko digitalizovanom svijetu, JS kao nezavisni izvor vijesti i informacija od povjerenja nikada nije bio važniji. Međutim, da bi JS bio u stanju da zaista ispuni svoju važnu društvenu, kulturnu i demokratsku ulogu, mora biti nezavisan od bilo kakvog političkog uticaja, uključujući finansijske pritiske. Dok su neke zemlje u prošlosti okljevale da primjenjuju međunarodne standarde u tom pogledu, poput onih koje je uspostavio Savjet Evrope, EU je sada uvela obavezujuće mjere zaštite koje će JS zaštititi od neprimjerenog političkog i ekonomskog uticaja. Iako države članice ostaju odgovorne za definisanje obima i detaljne organizacije svojih JS-a, EMFA zahtjeva od vlada da uspostave okvir koji obezbjeđuje uređivačku i funkcionalnu nezavisnost JS-a.

Da bi se spriječila politizacija upravljačkih struktura JS-a, na primer, EMFA zahtjeva od država članica da obezbjede da „procedure za imenovanje i razrješenje šefa uprave ili članova upravnog odbora (…) imaju za cilj da garantuju nezavisnost [medija javnog servisa].“ EMFA u tom pogledu predviđa da se imenovanje šefa uprave ili članova upravnog odbora mora vršiti na osnovu jasnih kriterijuma koji su unapred utvrđeni. Samo vanredne okolnosti, koje takođe treba unaprijed jasno definisati, mogu dovesti do njihovog razrješenja prije isteka mandata.

Važno je da se EMFA bavi rizicima koji proizilaze iz nedovoljnog finansiranja JS-a. Od država članica se zahtjeva da uspostave procedure koje garantuju adekvatno, održivo i predvidljivo finansiranje kako bi mediji javnog servisa mogli da ispune svoje nadležnosti i bili sposobni da inoviraju i dalje se razvijaju.

Ovu ekspertizu je obezbjedio Thomas Bergmann, viši savjetnik za politiku EU, Evropska radiodifuzna unija (EBU).

Koja su novosti u pogledu transparentnosti vlasništva nad medijima?

Transparentnost u vlasništvu nad medijima je ključna za informisanje javnosti o mogućem političkom mješanju i omogućavanje regulatorima da spriječe da vlasništvo nad medijima bude pretjerano koncentrisano u rukama premalo vlasnika, što rezultira smetnjom demokratskoj debati.

Međutim, EMFA nije uspijela da obezbjedi snažne mjere zaštite u pogledu transparentnosti u vlasništvu medija. Regulativa zahtjeva da se objave ime i kontakt podaci direktnih i indirektnih vlasnika koji imaju mogućnost da utiču na poslovanje i donošenje odluka. Takođe je potrebno objavljivanje njihovih imena kao stvarnih vlasnika i ukupnog iznosa državnog oglašavanja primljenog svake godine. Stručnjaci za slobodu medija su se u velikoj mjeri složili da EMFA nije dovoljno čvrts u tom pogledu, što ostavlja prostor za skrivanje vlasničke strukture od javnosti i mogućeg ekonomskog ili političkog uticaja.

Evropski parlament je ranije preporučio široko otkrivanje informacija o političkoj pripadnosti i drugim stvarnim vlasnicima medijskih preduzeća kako bi se podstakla odgovornost i transparentnost. U poređenju sa EP verzijom, konačna verzija EMFA pokazuje značajnu regresiju.

Nacionalni regulatorni organi ili druga nadležna tijela treba da razviju baze podataka o vlasništvu nad medijima koje sadrže ažurne i lako dostupne informacije o stvarnim vlasnicima sa ograničenim skupovima podataka. Štaviše, Komisija bi trebalo da obezbjedi smjernice za omogućavanje pristupa informacijama o vlasničkoj strukturi pružalaca medijskih usluga i uspostavljanje baze podataka o vlasništvu nad medijima na nivou EU. EMFA je propustila priliku da uvede stroge zahtjeve za transparentnost, ali snažna pravila za implementaciju podržana pravilnom primjenom mogu da stvore značajnu transparentnost stvarnog vlasništva nad medijima širom EU.

Ovu ekspertizu je obezbjedila Eva Simon, viši službenik za zastupanje u Uniji za građanske slobode za Evropu.

Na koji način će mjere o uređivačkoj nezavisnosti ponuditi novinarima veću slobodu u svakodnevnom radu?

Član 6 koji se bavi obavezama pružalaca medijskih usluga, a posebno uređivačkom nezavisnošću, po našem mišljenju, nije dovoljno jak. Prvo, u pitanju su samo medijske organizacije koje pružaju vijesti i aktuelnosti, a formulacija nije precizna. Kaže „oni će preduzeti mjere koje smatraju odgovarajućim u cilju garantovanja nezavisnosti uređivačkih odluka“. Drugo, tekst govori o „uredničkim odlukama“, ali nije jasno na kom nivou. U nekim zemljama to može biti korisno sredstvo za sprovođenje uredničkog statuta ili smjernica.

Preporuka Komisije (EU) 2022/1634 od 16. septembra 2022. o internim garancijama za uređivačku nezavisnost i transparentnost vlasništva u medijskom sektoru je koristan katalog najbolje prakse koji treba da pomogne da se mediji motivišu da uspostave samoregulatorna tijela i uređivačke statute, ombudsmane itd. Ali nema obaveze.

Članak takođe zahtjeva od pružalaca medijskih usluga da „obezbjede otkrivanje svakog stvarnog ili potencijalnog sukoba interesa koji može uticati na pružanje vijesti i sadržaja o aktuelnim događajima. Opet govori samo o otkrivanju i ne zabranjuje takav sukob interesa.

Pozitivno u recitalima je činjenica da se kaže: „Uređivačka nezavisnost je posebno važna za pružaoce medijskih usluga koji pružaju vijesti i aktuelne događaje s obzirom na njihovu društvenu ulogu kao javnog dobra“.

Ovu ekspertizu je obezbjedila Renate Schroeder, direktorka EFJ.

Izvor: NUNS/EFJ