Piše: Milan Tegeltija
U posljednje vrijeme u BiH se problematizovalo krivično djelo neovlašteno tonsko i video snimanje, te se postavilo pitanje „sukoba“ tog krivičnog djela sa interesom javnosti i “pravom javnosti da zna”, posebno u dijelu koji se odnosi na novinare (naročito one koji se bave istraživačkim novinarstvom). Bez namjere da ulazim u stručnu i naučnu analizu ove krivično-pravne inkriminacije, pokušaću laičkim jezikom (koliko je to moguće) da pojasnim problem. Naime, u elaboraciji ovog problema (sukoba krivično-pravne inkriminacije krivičnog djela i prava javnosti da zna) treba, kao i uvijek, poći od samog početka – od pojma krivičnog djela.
Krivično djelo, u svom pojednostavljenom obliku, predstavlja protivpravno ponašanje kojim se povređuju ili ugrožavaju osnovne društvene vrijednosti i prava i slobode građana. Zbog toga, inkriminišući takva ponašanja u krivičnim zakonima, te propisujući krivične sankcije za takva ponašanja, društvo kroz krivično zakonodavstvo štiti upravo te osnovne društvene vrijednosti i prava i slobode građana, te zato krivično zakonodavstvo u društvu ima zaštitnu ulogu, koja je i propisana samim krivičnim zakonima u njegovim početnim odredbama kroz osnovna načela.
Druga stvar koja se mora na samom početku objasniti je procesni aspekt krivičnog zakonodavstva. Naime, Zakon o krivičnom postupku reguliše postupak od samog njegovog početka, pa do kraja. On propisuje, između ostalog, i sve procedure prikupljanja i obezbjeđivanja dokaza u krivičnom postupku.
U samom procesu prikupljanja i obezbjeđivanja dokaza, za sve radnje kojima se na bilo koji način narušava određeno pravo ili sloboda građanina, predviđena je obaveza izdavanja sudskog odobrenja.
Dva su osnovna razloga za tako nešto. Prvi je potreba da se obezbijedi poštovanje zagarantovanih prava i sloboda građana, kroz sudsku kontrolu postojanja uslova i opravdanih razloga za primjenu mjera kojima se u takva prava zadire. Drugi je obezbjeđivanje autentičnosti i vjerodostojnosti dokaza pribavljenih na taj način, odnosno sprečavanje bilo kakvih vrsta zloupotrebe ovako agresivnog načina prikupljanja dokaza kojima se zadire u osnovna prava i slobode građana.
Pravo na privatni život, ili skraćeno, pravo na privatnost, spada u kategoriju osnovnih prava i sloboda građana.
U krivičnom postupku – istrazi moguće je zakonito narušiti to pravo u slučaju postojanja zakonom predviđenih uslova, kroz posebne istražne radnje od kojih je jedna i tajno audio i vizuelno snimanje. Međutim, za određivanje ove istražne radnje odobrenje ne može izdati čak ni tužilac, nego za takvu posebnu istražnu radnju mora dobiti odobrenje suda, koji, kako rekoh, procjenjuje postojanje uslova i opravdanosti iste. U slučaju njenog odobravanja ista podliježe strogim pravilima izvođenja i kontrole kako bi se obezbijedila autentičnost, vjerodostojnost te spriječile zloupotrebe ove istražne radnje.
Kada smo objasnili ove početne premise, postavlja se pitanje da li se radi o univerzalnom pravilu ili od ovog pravila postoje izuzeci? Odgovor je jednostavan: pravilo je univerzalnog karaktera i od njega nema izuzetaka. Dokazi pribavljeni suprotno ovim pravilima ne mogu se koristiti kao dokaz u krivičnom, niti bilo kojem drugom postupku.
Nakon toga postavlja se pitanje šta je sa onim ljudima koji suprotno ovim pravilima izvrše tajno audio i vizuelno snimanje?
Odgovor je takođe jednostavan – oni su obuhvaćeni krivično-pravnom inkriminacijom krivičnog djela neovlaštenog audio ili video snimanja, prema tome, radi se o kažnjivom ponašanju.
Slijedeće pitanje koje se postavlja u vezi sa ovom temom je “sukob” ovog krivičnog djela sa “pravom javnosti da zna”, odnosno pitanje da li novinar koji vrši ovakvu radnju može biti izuzetak u ovom slučaju.
Odgovor je takođe jednostavan, ne postoji nijedna odredba koja bi izuzimala lice koje se bavi novinarskim poslom od ove odgovornosti.
I zadnje pitanje koje se postavlja je da li novinar koji dođe do nezakonito sačinjenog snimka ima pravo da ga objavi?
Odgovor je takođe jednostavan: prema važećim zakonskim propisima, nema.
Ukoliko bi bilo drugačije, dovoljno bi bilo da se neko zaposli ili sam sebe proglasi novinarom i da mu samim tim činom i statusom bude dozvoljeno nezakonito tajno snimanje građana. Ili da se nezakonito napravljeni snimci anonimnih autora dostavljaju novinarima koji bi ih objavljivali. Na takav način bilo bi zaobiđeno pravo na privatnost građana pod formom novinarstva. Takvu vrstu zloupotrebe nijedno društvo ne može da dozvoli. To bi potpuno obesmislilo osnovno pravo čovjeka na privatan život, koje se može narušiti samo uz odgovarajuću odluku suda.
(Autor je predsjednik Visokog sudskog i tužilačkog vijeća BiH; tekst je objavljen u 76. izdanju biltena E-novinar koji BH novinari realizuju u okviru projekta JUFREX, uz podršku Vijeća Evrope)
